“नेपाली चेतनाको दिशा : लिप फर्वार्ड कि लिप ब्याकवार्ड ?”

काठमाडौं ।

नेपाल आज ऐतिहासिक दोबाटोमा उभिएको छ। राजनीतिक अस्थिरता र संस्थागत कमजोरीबीच नेपाली समाजका विविध आयाममा चेतनाको स्तरबारे ठूलो बहस चलिरहेको छ। के हामी लिप फर्वार्ड गर्दैछौँ, वा फेरि लिप ब्याकवार्ड हुँदैछौँ? तलका १० क्षेत्रका विश्लेषण यस प्रश्नको उत्तर खोज्ने प्रयास हुन्।

१. अर्थतन्त्र : सम्भावनाको खाका तर संरचनागत कमजोरी

नेपालको अर्थतन्त्र पछिल्लो दशकमा विप्रेषण आयले धानेको छ। विदेशमा गएका लाखौँ श्रमिकले पठाएको रकमले घर–घर चलिरहेको छ, बजारमा उपभोग बढाएको छ, र सरकारी राजस्वमा पनि ठूलो योगदान दिएको छ। पर्यटन क्षेत्र बिस्तारै पुनर्जीवित हुँदैछ, र उद्यमशील युवा स्टार्टअप तथा ई–कमर्समा जोडिँदैछन्। तर यो सकारात्मकतामाथि गहिरो छायाँ पनि छ। उत्पादनशील क्षेत्रमा लगानीको कमी, आयात–निर्भरता, नीति अस्थिरता, र भ्रष्टाचारले अर्थतन्त्रलाई आत्मनिर्भरभन्दा परनिर्भर बनाइरहेको छ। यदि संरचनागत सुधार भएन भने आर्थिक चेतना सतही मात्र हुनेछ।

२. सामाजिक सञ्जाल : अवसर र सतहीपनको दोहोरो प्रभाव

नेपालमा सामाजिक सञ्जालले अभूतपूर्व परिवर्तन ल्याएको छ। हरेक व्यक्ति समाचार निर्माता र मत व्यक्त गर्ने स्वतन्त्र प्रयोगकर्तामा परिणत भएको छ। यसले लोकतन्त्रलाई बलियो बनाउने सम्भावना बोकेको छ। तर यसैबीच भ्रामक सूचना, ट्रोल संस्कृति, अनलाइन दुर्व्यवहार, र “भाइरल” हुने लालसाले चेतनालाई सतही बनाएको छ। सामाजिक मुद्दा, राजनीति वा वातावरणसम्बन्धी छलफलले पनि धेरैपटक मनोरञ्जन र गाली–गलौजको स्तर पार नगर्ने गरेको छ। यसकारण सामाजिक सञ्जाल चेतनाको लिप फर्वार्ड पनि हो, तर साथसाथै लिप ब्याकवार्ड हुने जोखिम पनि बोकेको छ।

३. शिक्षा : आधुनिकीकरणको आकांक्षा तर पुरानै ढाँचा

शिक्षा क्षेत्रमा विद्यार्थीहरूको चेतना निकै जागरुक छ। उनीहरू डिजिटल अध्ययन, दक्षतामुखी कार्यक्रम र अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको प्रतिस्पर्धी बन्न चाहन्छन्। तर प्रणाली अझै पनि पाठ्यपुस्तक–केन्द्रित, कापी–पुस्तकमा मात्र सीमित, र परम्परागत ढाँचामा अड्किएको छ। सरकारी र निजी विद्यालयबीचको ठूलो खाडलले शिक्षा समानताको चेतनामा प्रश्न खडा गरेको छ। उच्च शिक्षा प्राप्त गर्न चाहने विद्यार्थीहरू ठूलो संख्यामा विदेश पलायन भइरहेका छन्, जसले ‘ब्रेन ड्रेन’ बढाएको छ। शिक्षा सुधारको चेतना बढे पनि व्यवहारिक कार्यान्वयनमा ढिलाइले यो क्षेत्र अझै पिछडिरहेको छ।

४. स्वास्थ्य : सचेतनाको जागरण तर पहुँचको कमी

कोभिड–१९ महामारीले नेपाली समाजलाई स्वास्थ्यप्रति गहिरो सचेत बनायो। जनताले आधारभूत स्वास्थ्य संरचनाको कमजोरी बुझ्ने अवसर पाए। सहरमा आधुनिक स्वास्थ्य सेवा र निजी अस्पतालहरू चहकिला भए पनि ग्रामीण क्षेत्रमा सामान्य स्वास्थ्य पोस्टसम्म अभाव छ। महँगो उपचारले नागरिकलाई ऋणतिर धकेल्छ। चेतनाले स्वास्थ्यलाई प्राथमिकता दिन थालेको छ, तर राज्यले सेवा वितरणमा असमानता घटाउन नसक्दा जनचेतनाको जागरण असन्तुष्टिमा बदलिएको छ।

५. राजनीति : लोकतन्त्रको उपलब्धि तर अविश्वासको बढ्दो छायाँ

नेपालले लोकतन्त्र, गणतन्त्र र संघीयता जस्ता ऐतिहासिक उपलब्धि हात पारेको छ। अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता, नागरिक अधिकार, र चुनावी प्रक्रियामा चेतना निकै बलियो छ। तर, दलगत राजनीति, गुटबन्दी, भ्रष्टाचार र व्यक्तिगत स्वार्थले राजनीतिक नेतृत्वमाथि विश्वास घटाएको छ। युवा पुस्ताले नेतृत्वलाई “सेवा होइन, स्वार्थ” को प्रतीकका रूपमा हेर्न थालेका छन्। यसरी चेतनाले लोकतन्त्रलाई बचाउने शक्ति दिन सक्ने सम्भावना बोकेको छ, तर वर्तमान अभ्यासले भने लिप ब्याकवार्डतिर धकेलिरहेको छ।

६. संस्कृति र पहिचान : जरा बचाउने कि हराउने?

ग्लोबलाइजेशनले नेपाललाई विश्वसँग जोडेको छ। युवा पुस्ताले अन्तर्राष्ट्रिय संगीत, फिल्म, फेशन र जीवनशैलीलाई खुलेर अपनाइरहेका छन्। यसले सांस्कृतिक विविधतालाई नयाँ दृष्टिकोण दिएको छ। तर यसैसँगै परम्परागत कला, भाषा, लोकसंस्कृति र मौलिक मूल्यप्रति आकर्षण घट्दै गएको छ। ग्रामीण भेगमा पनि सामाजिक सञ्जालले परम्परागत संस्कारलाई कमजोर बनाएको छ। चेतना आधुनिकीकरणतर्फ लम्किँदैछ, तर मौलिकता हराउने खतरा बढेको छ।

७. वातावरण र जलवायु : चेतना बलियो तर अभ्यास कमजोर

नेपाल जलवायु परिवर्तनका प्रत्यक्ष असर भोग्ने देशमध्ये एक हो। बाढी, भूकम्प, हिमताल फुट्ने जोखिम, र प्रदूषणले जनचेतनामा गहिरो असर पारेको छ। आजका युवाले वातावरण संरक्षणबारे खुलेर आवाज उठाइरहेका छन्, वृक्षरोपणदेखि नदीनाला सफा गर्ने अभियान चलाएका छन्। तर अर्कोतर्फ सरकारी नीति र व्यवहारिक अभ्यास कमजोर छ। जलविद्युत, खानी उत्खनन, र वन दोहनमा नाफामुखी सोच हावी छ। चेतना छ तर अभ्यास नभएकोले यो क्षेत्रमा लिप फर्वार्डको सम्भावना अधुरो बनेको छ।

८. प्रविधि र नवप्रवर्तन : डिजिटलाइजेशनको यात्रा तर निर्भरता

नेपालमा ई–पेमेंट, मोबाइल बैंकिङ, अनलाइन व्यापार, ई–गभर्नेन्स र कृत्रिम बौद्धिकता प्रयोग गर्ने चेतना बढ्दो छ। युवाले स्टार्टअपमार्फत नवीनतम विचार प्रस्तुत गरिरहेका छन्। तर प्रविधिमा आफ्नै अनुसन्धान र आविष्कारभन्दा बढी आयातमा निर्भरता छ। ग्रामीण क्षेत्रमा इन्टरनेट र डिजिटल पहुँच अझै कमजोर छ। यसरी प्रविधिको चेतना छिटो फैलिँदै छ, तर सन्तुलित वितरण नभएकाले यो पनि आधा–अधुरो लिप फर्वार्ड मात्र देखिन्छ।

९. श्रम र विदेश पलायन : आयातित चेतना तर आन्तरिक कमजोरी

विदेशमा गएका नेपालीले पठाएको विप्रेषण आयले देशको आर्थिक मेरुदण्ड सम्हालेको छ। यसले लाखौँ परिवारलाई आर्थिक स्थिरता दिएको छ। विदेश गएर सीप सिकेर फर्किनेहरूले नेपालमा नयाँ चेतना ल्याएका छन्। तर यही प्रवृत्तिले ‘ब्रेन ड्रेन’ बढाएको छ, उत्पादनशील श्रम शक्ति देशभित्रै प्रयोग हुन सकेको छैन। पलायनकै कारण ग्रामीण समाजमा श्रम चेतना कमजोर बनेको छ। यसलाई दीर्घकालीन दृष्टिले लिप ब्याकवार्डको संकेत मान्न सकिन्छ।

१०. लैङ्गिक समानता र समावेशीकरण : आंशिक सफलता तर असमानता कायम

महिला र अल्पसंख्यक समुदायको सहभागिता अघिल्लो पुस्ताभन्दा बढेको छ। संसददेखि स्थानीय तहसम्म महिलाको उपस्थिति उल्लेख्य छ। दलित, आदिवासी जनजाति र मधेसी समुदायले अधिकारका लागि आवाज उठाउन थालेका छन्। तर व्यवहारमा अझै असमानता कायमै छ। महिलामाथि हिंसा, दलितप्रति विभेद, र अल्पसंख्यकहरूको अवसर अभाव अझै टुटेको छैन। चेतना बढेको छ, तर समावेशी समाजको अभ्यास अधुरो छ।

निष्कर्ष

यी १० क्षेत्रको विश्लेषणले देखाउँछ— नेपाल आज मिश्रित अवस्थामा छ। नयाँ पुस्ता, प्रविधि, र अन्तर्राष्ट्रिय सम्पर्कले चेतनामा लिप फर्वार्ड गर्ने सम्भावना बोकेको छ। तर पुरानो सोच, राजनीतिक अस्थिरता, र संस्थागत कमजोरीले लिप ब्याकवार्डतर्फ धकेल्ने जोखिम उत्तिकै छ। अन्ततः नेपालले कुन दिशा रोज्छ भन्ने कुरा नेतृत्वको दूरदृष्टि, नीति कार्यान्वयन, र नागरिकहरूको सक्रियतामा निर्भर रहनेछ