“जब नेतृत्त्व डरको प्रतीक बन्छ” : विश्वका कुख्यात निरंकुश शासक र नेपाली बहस

       नेतृत्व सधैं जनसेवा, न्याय र समृद्धिको प्रतीक हुनुपर्छ भन्ने आम धारणा भए पनि इतिहास साक्षी छ— कतिपय नेताहरूले आफ्नो सत्ता टिकाउन जनतालाई दमन, आतंक र क्रुरताको बाटो रोजे। यस्ता नेताहरूको नाम आजसम्म “निरंकुश सत्ता” र “क्रुर शासन” को पर्याय बनेको छ।

हिटलर : जातीय घृणाबाट जन्मिएको आतंक
जर्मनीका एडोल्फ हिटलर २०औँ शताब्दीका सबैभन्दा कुख्यात शासक मानिन्छन्। उनले नाजी पार्टीको नेतृत्व गर्दै जर्मनीलाई दोस्रो विश्वयुद्धतर्फ धकेले। हिटलरले “आर्य जाति”लाई सर्वोच्च जाति भन्दै यहूदी, रोमानी, अपांगता भएका मानिसलगायत लाखौँलाई व्यवस्थित रूपमा हत्या गरे। इतिहासले यस घटनालाई “होलोकस्ट” नाम दिएको छ। अनुमानित छ, करिब ६० लाख यहूदी मात्र हिटलरको नीतिका कारण मारिएका थिए।

स्टालिन : भय र दमनको साम्राज्य
सोभियत संघका जोसेफ स्टालिन आफ्नो पार्टी र देशभित्र विरोध गर्नेहरूप्रति निर्मम बने। १९३० को दशकमा चलेको “ग्रेट पर्ज” नामक अभियानअन्तर्गत लाखौँ मानिसलाई मारियो वा साइबेरियाका कठोर श्रम शिविरमा पठाइयो। राजनीतिक विपक्षी, सैनिक, बुद्धिजीवीदेखि सामान्य नागरिकसम्म दमनको शिकार भए। स्टालिनले औद्योगिक विकास र सैन्य शक्ति बढाए पनि उनका शासनकालमा करिब दुई करोड मानिसको असामयिक मृत्यु भएको इतिहासले देखाउँछ।

माओत्से तुङ : क्रान्ति र कठोर नीतिको द्वन्द्व
चीनका माओत्से तुङ कम्युनिस्ट क्रान्तिका अगुवा मानिन्छन्। उनले चीनलाई नयाँ स्वरूप दिए पनि उनका केही नीतिहरू घातक सावित भए। “ग्रेट लिप फरवार्ड” नामक अभियानमा कृषि र उद्योगलाई जबर्जस्ती उत्पादन बढाउने नाममा लाखौँ किसान भोकमरीले मारिए। त्यस्तै “सांस्कृतिक क्रान्ति”का क्रममा विद्यार्थी र युवालाई उक्साएर बुद्धिजीवी र परम्परागत मूल्यहरूविरुद्ध अभियान चलाइयो। अनुमान छ, यी दुवै अभियानले मिलेर करिब ४–५ करोड मानिसको ज्यान लिएको थियो।

सद्दाम हुसेन र गद्दाफी : मध्यपूर्वको आतंक
इराकका सद्दाम हुसेन करिब दुई दशकसम्म शक्तिशाली शासकका रूपमा रहँदा आफ्ना विरोधीहरूलाई निर्ममतापूर्वक दमन गर्थे। उनले रासायनिक हतियार प्रयोग गरी आफ्नै नागरिकमाथि आक्रमण गरेको इतिहास छ। त्यसैगरी लिबियाका मुआम्मर गद्दाफी चार दशकभन्दा लामो शासनकालमा निरंकुश सत्ताका लागि चिनिए। उनी सुरुवातमा क्रान्तिकारी नेताको रूपमा उदाए पनि पछि विरोधीलाई दमन गर्ने, व्यक्तिपूजामा डुबाउने र कठोर शासन गर्ने कारण कुख्यात भए।

उत्तर कोरिया : वंशानुगत निरंकुशता
उत्तर कोरियाका किम इल सुंगले सुरु गरेको वंशानुगत निरंकुश शासन आज पनि त्यहाँ कायम छ। ‘जुचे विचारधारा’को नाममा बन्द अर्थतन्त्र, कठोर नियन्त्रण र नागरिकमाथि सर्वसत्तावादी नियन्त्रण आजसम्म पनि कायम छ। उत्तर कोरिया आज विश्वका सबैभन्दा बन्द र दमनकारी देशमध्ये एक मानिन्छ।

नेपाली सन्दर्भमा बहस
यी उदाहरणहरूले एउटा गहिरो प्रश्न खडा गर्छन्— नेतृत्व डरमा आधारित हुनुपर्छ कि विश्वासमा? नेपालमा पनि पछिल्ला वर्षहरूमा नेतृत्वप्रतिको असन्तुष्टि बढ्दो छ। लोकतन्त्र स्थापनापछि नेताहरूलाई सेवा, जनउत्तरदायित्व र विकासको बाटोमा देख्नुपर्ने अपेक्षा थियो। तर भ्रष्टाचार, अवसरवाद, पद–प्रतिस्पर्धा र आपसी खिचातानीले गर्दा जनता निराश छन्। इतिहासका क्रुर नेताहरूको उदय सधैं जनआकांक्षा बेवास्ता हुँदा हुने गरेको तथ्यलाई नेपालमा चेतावनीको रूपमा लिने आवाज उठिरहेको छ।

बीपी कोइराला वा मदन भण्डारीजस्ता नेताहरू अझै पनि प्रेरणाका स्रोत मानिन्छन्, तर आजको राजनीतिक परिदृश्यले भने विश्व इतिहासका त्रासदीपूर्ण अध्याय सम्झिँदै “नेतृत्व सेवा र विश्वासमा आधारित हुनुपर्छ, दमन वा स्वार्थमा होइन” भन्ने पाठ सिक्नुपर्ने आवश्यकता देखाइरहेको छ